dr arch. Maciej Małachowicz
Twierdza
Nysa stanowi obok Kłodzka i Srebrnej Góry jedną z lepiej zachowanych
pruskich twierdz na Śląsku. Obecnie pozostałości umocnień można ocenić na
około 50-60% stanu z pocz. XX wieku. Długi okres rozwoju twierdzy oraz
urozmaicone ukształtowanie terenu wpłynęło na duże bogactwo różnorodnych
budowli warownych wspaniale wkomponowanych w krajobraz. Twierdza łącząca
dzieła szkoły - staro i nowopruskiej powstawała i rozwijała się w latach
1742-1888, wykorzystując dodatkowo znajdujące się w centralnej jej części
wcześniejsze XVI i XVII wieczne umocnienia bastionowe szkoły włoskiej i
holenderskiej.
Najstarsze, nowożytne fortyfikacje Nysy zostały zaprojektowane przez
Schneidera von Lindau w 1594 r. Dzieła te realizowano do początku XVII
wieku, a następnie przebudowano w okresie od 1643 r. do początków wieku
XVIII-ego już w narysach szkoły staroholenderskiej. Ten pierwszy
dziesięciobastionowy pierścień fortyfikacji z rawelinem przed bramą
Wrocławską, otoczony był pojedynczą fosą i drogą ukrytą biegnącą nad
przeciwskarpą. Taki system umocnień miał wiele słabych stron i został
zdobyty w 1741 roku przez armię pruską
Po zajęciu
Nysy Fryderyk II niezwłocznie zlecił rozbudowę jej fortyfikacji, tworząc
twierdzę - obóz warowny, strzegącą granicy nowozdobytej prowincji śląskiej
na wschodnim odcinku gór Sudeckich rozciągającym się od bramy Morawskiej do
gór Złotych.
Wielka
rozbudowa twierdzy staro i nowopruskiej trwała od 1742 do 1888r. Składała
się z kilku etapów projektowanych i wykonywanych przez fortyfikatorów
różnych narodowości jak: Kornelius Walrawe, Rothengatter, von Wrede, Lefevre,
von Castillon, Freund, von Harroy - pod szczególnym nadzorem Fryderyka II.
-
1742-56 -
budowa górnych i rozbudowa dolnych obwałowań
-
1767-91 -
rozbudowa górnych obwałowań o oba boczne skrzydła
-
1809-12 i
1839-49 - drobne ulepszenia i przebudowy
-
1865-1888
- modernizacja obwałowań i budowa fortów na przedpolu.
Z punktu
widzenia etapów przestrzennego rozwoju twierdzy to, oprócz istniejącej w
1741 roku starej twierdzy, można wyróżnić 3 etapy rozbudowy fortyfikacji:
-
Rozszerzenie i przebudowa obwałowań miasta na prawym brzegu i
obwarowanie przedmieścia Radoszyn na lewym brzegu za pomocą fortu Prusy oraz
obwałowań Kapucyńskich (1745-1756) i Jerozolimskich (1742 - 1756);
-
Umocnienie wzgórz na lewym brzegu i prawym skrzydle od fortu
Prusy i obwarowanie drugiego przedmieścia Zawodzie;
-
Rozbudowa obwarowań twierdzy przez rozszerzenie ich obszaru
za pomocą nowych zespołów (kolejowy) i wysuniętych fortów (I-III, A-C).
Według
koncepcji Fryderyka II, twierdza miała być „obozem warownym" i idea ta
wyprzedziła o kilkadziesiąt lat podobne poglądy Montalemberta i Rogniata.
Po
utracie militarnego znaczenia twierdzy, na początku XX w. (od 1903r.)
rozpoczęła się jej likwidacja. W wyniku prac wyburzeniowych do chwili
obecnej zachowało się około 50-60% stanu fortyfikacji w różnym stanie
zachowania.
Na zachowane obecnie
dzieła i zespoły składają się:
-
pozostałości
XVIII wiecznego „obozu warownego", złożone z fortu Prusy z pasmem wałów
łącznikowych, fortem Bombardierów i redutami Kapucyńską, Jerozolimską i
obwałowaniami Jerozolimskimi wewnętrznymi;
-
obwałowań wysokich z częściowo zniszczonym bastionem Grodkowskim,
obwałowań Jerozolimskich zewnętrznych z Wysokim Redanem i Wysoką Baterią
oraz redutą Króliczą;
-
zespołu wysuniętych fortów nr I, II, III oraz fortu Nad Bielawką i Fleszy
Nowej; - obwałowań Powodziowych z redutą Kardynalską,
-
oraz obwałowań Kolejowych o nowopruskim narysie bastionowym
Omówione dzieła, silnie
porośnięte krzewami i drzewami, mimo śladów zaniedbania są czytelne w
terenie i zachowały się przeważnie w stanie dobrym. W największym stopniu
demolacji uległy bastionowe i kleszczowe umocnienia głównego pierścienia
obwałowań miasta, na prawym brzegu rzeki. Zachowały się po nich jedynie
nikłe resztki, a wśród nich: pozbawiony nasypów ziemnych Bastion IX (św.
Jadwigi) oraz resztki północnych przeciwstraży kleszczowych z Fleszą
Prudnicką i Bialską. W części północnej miasta zewnętrzne fragmenty tych
umocnień zachowane zostały w postaci pasma zielonych plant.
O wartościach kulturowych
i historycznych reliktów Twierdzy Nyskiej świadczyć może (obok stanu
zachowania) szereg unikatowych lub nowatorskich dzieł i rozwiązań. Już w
początkowej koncepcji Twierdza miała być „obozem warownym". Swoją ideą
wyprzedziła o kilkadziesiąt lat teorie Montalemberta i Rogniata.
Towarzyszą jej liczne, oryginalne XVIII wieczne dzieła jak reduty:
Kapucyńska i Kardynalska, kleszczowe forty Dużej i Małej Gwiazdy (Prusy i
Fort Bombardierów ) oraz nieregularna Reduta Królicza z Wysokim Redanem i
Wysoką Baterią stanowiące przykład fortyfikacji górskich. Różnorodność
dzieł wzbogaca też potężny XVIII wieczny front bastionowy Obwałowań
Wysokich nasycony licznymi XIX wiecznymi kubaturami schronów, z jedyną
zachowaną w Nysie rogatką (Bramą Ceglarską) oraz dwoma bramami wojennymi.
XVIII wieczne dzieła
otoczone są przez zróżnicowane XIX wieczne forty artyleryjskie oznaczone
jako fort I, II, III i fort Nad Bielawką Dodatkowo od wschodu otaczają
miasto spłaszczone nowopruskie bastiony Obwałowań Kolejowych - największy
tego typu zespół na Śląsku. Uderza olbrzymia różnorodność zachowanych
dzieł, systemów i szkół. Wielka jest też rozpiętość czasowa powstawania
tych fortyfikacji. O wartości dzieł decydują też w wielu wypadkach
zachowane wewnątrz urządzenia i bramy, a wśród nich w Reducie
Kardynalskiej znajduje się najstarsza z zachowanych na Śląsku brama
forteczna.
Przedstawiając problem
zasobów zabytkowych budowli warownych muszę się ograniczyć jedynie do
rozpoznanych i zachowanych w terenie obiektów kubaturowych. Długa historia
Nysy i liczne świadectwa archiwalne pozwalają również spodziewać się w
przyszłości kolejnych niespodzianek i odkryć przede wszystkim podziemnych
obiektów (analizy wymagają m. in. obiekty OC zawierające prawdopodobnie
wcześniejsze XVI-XVIII wieczne relikty bastionów). Przyszłe znaleziska
ruchomych zabytków - militariów wiązać można nie tylko z pracami ziemnymi,
ale i z poszukiwaniami na terenie całego miasta wśród wtórnie użytych
(również niemal współcześnie) metalowych elementów zamknięć, krat
fortecznych itp.
Pozostałości twierdzy
Nyskiej to przeszło połowa stanu z początku XX wieku. Mimo znacznych strat
jest ona jedną z najlepiej zachowanych, nowożytnych twierdz na Śląsku.
Wraz z dobrze zachowanymi twierdzami Kłodzką i Srebrnogórską, zespołem
fortyfikacji Przedgórza i gór Bardzkich oraz skromnymi pozostałościami
twierdzy w Świdnicy stanowi ona pozostałości nowożytnych pruskich
fortyfikacji północnej części gór Sudeckich. Ich odpowiednikiem po stronie
południowej są twierdze Józefów i Terezin oraz częściowo zachowane
fortyfikacje Ołomuńca i Hradec Kratowe. Towarzyszy im pasmo umocnień
polowych na odcinku od Vrchlabi do Hradec Kratowe. Umocnienia te łącznie
stanowią jeden z najcenniejszych europejskich systemów obronnych
obfitujących w unikatowe dzieła i nowatorskie XVIII i XIX wieczne
rozwiązania techniczne.
|