TWIERDZA NYSA
STAN ZACHOWANIA FORTYFIKACJI

dr arch. Maciej Małachowicz 

Twierdza Nysa stanowi obok Kłodzka i Srebrnej Góry jedną z lepiej zachowanych pruskich twierdz na Śląsku. Obecnie pozostałości umocnień można ocenić na około 50-60% stanu z pocz. XX wieku. Długi okres rozwoju twierdzy oraz urozmaicone ukształtowanie terenu wpłynęło na duże bogactwo różnorodnych budowli warownych wspaniale wkomponowanych w krajobraz. Twierdza łącząca dzieła szkoły - staro i nowopruskiej powstawała i rozwijała się w latach 1742-1888, wykorzystując dodatkowo znajdujące się w centralnej jej części wcześniejsze XVI i XVII wieczne umocnienia bastionowe szkoły włoskiej i holenderskiej.

Najstarsze, nowożytne fortyfikacje Nysy zostały zaprojektowane przez Schneidera von Lindau w 1594 r. Dzieła te realizowano do początku XVII wieku, a następnie przebudowano w okresie od 1643 r. do początków wieku XVIII-ego już w narysach szkoły staroholenderskiej. Ten pierwszy dziesięciobastionowy pierścień fortyfikacji z rawelinem przed bramą Wrocławską, otoczony był pojedynczą fosą i drogą ukrytą biegnącą nad przeciwskarpą. Taki system umocnień miał wiele słabych stron i został zdobyty w 1741 roku przez armię pruską

Po zajęciu Nysy Fryderyk II niezwłocznie zlecił rozbudowę jej fortyfikacji, tworząc twierdzę - obóz warowny, strzegącą granicy nowozdobytej prowincji śląskiej na wschodnim odcinku gór Sudeckich rozciągającym się od bramy Morawskiej do gór Złotych.

Wielka rozbudowa twierdzy staro i nowopruskiej trwała od 1742 do 1888r. Składała się z kilku etapów projektowanych i wykonywanych przez fortyfikatorów różnych narodowości jak: Kornelius Walrawe, Rothengatter, von Wrede, Lefevre, von Castillon, Freund, von Harroy - pod szczególnym nadzorem Fryderyka II.

• 1742-56 - budowa górnych i rozbudowa dolnych obwałowań

• 1767-91 - rozbudowa górnych obwałowań o oba boczne skrzydła

• 1809-12 i 1839-49 - drobne ulepszenia i przebudowy

• 1865-1888 - modernizacja obwałowań i budowa fortów na przedpolu.

Z punktu widzenia etapów przestrzennego rozwoju twierdzy to, oprócz istniejącej w 1741 roku starej twierdzy, można wyróżnić 3 etapy rozbudowy fortyfikacji:

• Rozszerzenie i przebudowa obwałowań miasta na prawym brzegu i obwarowanie przedmieścia Radoszyn na lewym brzegu za pomocą fortu Prusy oraz obwałowań Kapucyńskich (1745-1756) i Jerozolimskich (1742 - 1756);

• Umocnienie wzgórz na lewym brzegu i prawym skrzydle od fortu Prusy i obwarowanie drugiego przedmieścia Zawodzie;

• Rozbudowa obwarowań twierdzy przez rozszerzenie ich obszaru za pomocą nowych zespołów (kolejowy) i wysuniętych fortów (I-III, A-C).

Według koncepcji Fryderyka II, twierdza miała być „obozem warownym" i idea ta wyprzedziła o kilkadziesiąt lat podobne poglądy Montalemberta i Rogniata.

 Po utracie militarnego znaczenia twierdzy, na początku XX w. (od 1903r.) rozpoczęła się jej likwidacja. W wyniku prac wyburzeniowych do chwili obecnej zachowało się około 50-60% stanu fortyfikacji w różnym stanie zachowania.

Na zachowane obecnie dzieła i zespoły składają się:

•  pozostałości XVIII wiecznego „obozu warownego", złożone z fortu Prusy z pasmem wałów łącznikowych, fortem Bombardierów i redutami Kapucyńską, Jerozolimską i obwałowaniami Jerozolimskimi wewnętrznymi;

• obwałowań wysokich z częściowo zniszczonym bastionem Grodkowskim, obwałowań Jerozolimskich zewnętrznych z Wysokim Redanem i Wysoką Baterią oraz redutą Króliczą;

• zespołu wysuniętych fortów nr I, II, III oraz fortu Nad Bielawką i Fleszy Nowej; - obwałowań Powodziowych z redutą Kardynalską,

• oraz obwałowań Kolejowych o nowopruskim narysie bastionowym

Omówione dzieła, silnie porośnięte krzewami i drzewami, mimo śladów zaniedbania są czytelne w terenie i zachowały się przeważnie w stanie dobrym. W największym stopniu demolacji uległy bastionowe i kleszczowe umocnienia głównego pierścienia obwałowań miasta, na prawym brzegu rzeki. Zachowały się po nich jedynie nikłe resztki, a wśród nich: pozbawiony nasypów ziemnych Bastion IX (św. Jadwigi) oraz resztki północnych przeciwstraży kleszczowych z Fleszą Prudnicką i Bialską. W części północnej miasta zewnętrzne fragmenty tych umocnień zachowane zostały w postaci pasma zielonych plant.

O wartościach kulturowych i historycznych reliktów Twierdzy Nyskiej świadczyć może (obok stanu zachowania) szereg unikatowych lub nowatorskich dzieł i rozwiązań. Już w początkowej koncepcji Twierdza miała być „obozem warownym". Swoją ideą wyprzedziła o kilkadziesiąt lat teorie Montalemberta i Rogniata. Towarzyszą jej liczne, oryginalne XVIII wieczne dzieła jak reduty: Kapucyńska i Kardynalska, kleszczowe forty Dużej i Małej Gwiazdy (Prusy i Fort Bombardierów ) oraz nieregularna Reduta Królicza z Wysokim Redanem i Wysoką Baterią stanowiące przykład fortyfikacji górskich. Różnorodność dzieł wzbogaca też potężny XVIII wieczny front bastionowy Obwałowań Wysokich nasycony licznymi XIX wiecznymi kubaturami schronów, z jedyną zachowaną w Nysie rogatką (Bramą Ceglarską) oraz dwoma bramami wojennymi.

XVIII wieczne dzieła otoczone są przez zróżnicowane XIX wieczne forty artyleryjskie oznaczone jako fort I, II, III i fort Nad Bielawką Dodatkowo od wschodu otaczają miasto spłaszczone nowopruskie bastiony Obwałowań Kolejowych - największy tego typu zespół na Śląsku. Uderza olbrzymia różnorodność zachowanych dzieł, systemów i szkół. Wielka jest też rozpiętość czasowa powstawania tych fortyfikacji. O wartości dzieł decydują też w wielu wypadkach zachowane wewnątrz urządzenia i bramy, a wśród nich w Reducie Kardynalskiej znajduje się najstarsza z zachowanych na Śląsku brama forteczna.

Przedstawiając problem zasobów zabytkowych budowli warownych muszę się ograniczyć jedynie do rozpoznanych i zachowanych w terenie obiektów kubaturowych. Długa historia Nysy i liczne świadectwa archiwalne pozwalają również spodziewać się w przyszłości kolejnych niespodzianek i odkryć przede wszystkim podziemnych obiektów (analizy wymagają m. in. obiekty OC zawierające prawdopodobnie wcześniejsze XVI-XVIII wieczne relikty bastionów). Przyszłe znaleziska ruchomych zabytków - militariów wiązać można nie tylko z pracami ziemnymi, ale i z poszukiwaniami na terenie całego miasta wśród wtórnie użytych (również niemal współcześnie) metalowych elementów zamknięć, krat fortecznych itp.

Pozostałości twierdzy Nyskiej to przeszło połowa stanu z początku XX wieku. Mimo znacznych strat jest ona jedną z najlepiej zachowanych, nowożytnych twierdz na Śląsku. Wraz z dobrze zachowanymi twierdzami Kłodzką i Srebrnogórską, zespołem fortyfikacji Przedgórza i gór Bardzkich oraz skromnymi pozostałościami twierdzy w Świdnicy stanowi ona pozostałości nowożytnych pruskich fortyfikacji północnej części gór Sudeckich. Ich odpowiednikiem po stronie południowej są twierdze Józefów i Terezin oraz częściowo zachowane fortyfikacje Ołomuńca i Hradec Kratowe. Towarzyszy im pasmo umocnień polowych na odcinku od Vrchlabi do Hradec Kratowe. Umocnienia te łącznie stanowią jeden z najcenniejszych europejskich systemów obronnych obfitujących w unikatowe dzieła i nowatorskie XVIII i XIX wieczne rozwiązania techniczne.