Mariusz Basiaga
Rys
historyczny
Fort nad
Białą został zbudowany w 1741 r. przez Austriaków jako prosty szaniec
palisadowy. Podczas przebudowy w 1745 r. przybrał kształt lunety. W XIX w
fort był wielokrotnie wzmacniany. W latach l878 - 1880 został po raz kolejny
przebudowany, a od 1910 r. zaczął pełnić funkcję magazynu amunicji.
Kształt
fortu, założonego w 1745 r. miał zarys dużego rodanu flankowego, zamkniętego
od tyłu prostym, niskim murem szyjowym. Ziemne wały były przeznaczone dla
piechoty i artylerii. Całość otaczała fosa, połączona kanałem z rzekami Nysą
i Białą Głuchołaską (która jeszcze na początku XXw. przepływała przez środek miasta i wypełniała miejską fosę - przypis TZ).
Po
przebudowie w latach 1878 - 1888, pierwotny kształt fortu zachował się tylko
w obrysie otaczającego go stawu-fosy. Staw bezpośrednio łączy się z prostym
kanałem biegnącym do rzeki Nysy. Wzdłuż jego wschodniego brzegu od ujścia
rzeki. Młynówki biegnie wał powodziowy. W pobliżu fortu wznosi się wzdłuż
kanału Białej (zwanej też nie wiedzieć czemu Bielawką - przypis TZ) i ciągnie się aż do okolic Fleszy Nowej, osłaniając obniżoną
część terenu od powodzi lub ewentualnego sztucznego zalewu podczas działań
wojennych.
Fort ten
wspomagany przez Flesze Nową i już nie istniejące prowizoryczne Dzieło "B"
bronił wspomniany obniżony teren między nim, a wschodnim skrajem obwarowań
miasta, w którym znajdowały się młyny zbożowe, prochowe i zakłady
zbrojeniowe garnizonu twierdzy.
Lokalizacja
Fort nad Białą jest zlokalizowany w południowo - zachodniej części Nysy na zamknięciu Parku Miejskiego. Fort jest usytuowany na terenach obecnie bardzo atrakcyjnych turystycznie. Sąsiedztwo Parku
Miejskiego, akwenu wodnego jakim jest staw połączony z fosą oraz kanałami przeciwpowodziowymi oraz bliskość jeziora Nyskiego stwarza dogodne warunki do wypoczynku. Bliskość Reduty Kardynalskiej, położonej
na linii fortyfikacji twierdzy stwarza przyjazne warunki do zwiedzania poszczególnych obiektów Twierdzy Nysa.
Stan zachowania Fortu
nad Białą
W obecnym stanie Fort nad
Białą ma zarys czworobocznej lunety otoczonej wałami ziemnymi. Wjazd do
fortu, jest osłonięty niskim wałem szyjowym o załamanej linii, flankującym
stalową bramę, umieszczoną w przecięciu obwałowań. Wjazd pierwotnie był, poprowadzony przez most nad fosą, obecnie w tym miejscu znajduje się
kamienna grobla. Za czołowym wałem znajduje się szeroki taras dostępny
przez dwie pochylnie zlokalizowane wzdłuż wałów bocznych.
Wzdłuż lewego
skrzydła wału wznosi się murowany budynek magazynowokoszarowy z ziemnym
przykryciem (schron główny). W południowo- wschodniej części fortu
znajdują się dwa niewielkie kubaturowo schrony artyleryjskie (schron nr 2
i 3). Pod nasypem ziemnym znajdującym się w części środkowej fortu
zlokalizowano schron latrynowy z szambem. W południowo- zachodniej części
fortu znajduje się schron artyleryjski nr 1, kubaturowa zbliżony do
schronu nr 2 i 3. Na grobli, przez która prowadzi wjazd do fortu dobrze
zachowały się fragmenty ciekawej architektonicznie stalowej bramy
wjazdowej z fragmentami barierki. Identyczne detale stalowej barierki
zostały zachowane na zwieńczeniu ceglanej elewacji schronu głównego. Na
placu przed schronem głównym znajdują się kamienne fundamenty magazynu
amunicji - Blokhaus'u. Od nazwy tego obiektu brzmi pierwsze nazewnictwo
fortu, (Fort Blokhaus, Blokhauzschanze).
***
Stan zachowania Fortu nad
Białą jest dobry. Wszelkie zniszczenia i zaniedbania spowodowane są
brakiem należytej opieki nad obiektem. Fort w obecnym stanie jest
pustostanem. Podstawowym zadaniem dla rewitalizacji nie tylko tego
obiektu, ale każdej formy architektury fortecznej jest znalezienie godnej
funkcji i dobrego użytkownika. Należy odpowiednio promować obiekty
forteczne, w sposób mogący odpowiednio wykorzystać istniejące, bogate
walory architektury fortecznej.
Teren fortu należy wzdłuż
linii fosy otoczyć ochroną konserwatorską - architektoniczną. Teren
otaczający fort od linii brzegowej rzeki. Nysy aż, po linię wytyczającą
ulicę Powstańców Śląskich, włączając istniejący Park Miejski należy
otoczyć ochroną konserwatorską krajobrazową. Likwidacji powinny ulec
tereny ogródków działkowych, które zlokalizowane od strony południowej
fortu, ze swoją dziką, chaotyczną zabudową stwarzają niekorzystne
przedpole dla fortu. Na tym terenie powinna znaleźć się zaprojektowana
zieleń niska.
Wszystkie obiekty
kubaturowe wymagają osuszenia, odsolenia występującego na wskutek
zniszczenia istniejącej wentylacji grawitacyjnej, jak również
spowodowanego destrukcyjną działalnością, samowolnie rosnącej roślinności
w skutek, której uległy uszkodzeniu kamienne gzymsy, chroniące ceglane.
ściany przed opadami atmosferycznymi.
Pierwotnie fort był
pozbawiony zieleni wysokiej. Istniejące zadrzewienie jest skutkiem samo
zasiania. Z racji obecnej lokalizacji fortu w sąsiedztwie Parku Miejskiego
należy zachować istniejące, starsze egzemplarze drzew. Należy
przeprowadzić wycięcie pojedynczych egzemplarzy rosnących zbyt blisko
murów, naruszając ich strukturę, również należy wyciąć wszystkie młode
przypadkowe samosiejki.
Koncepcja
zagospodarowania fortu
Fort jest usytuowany na
terenach dzisiaj bardzo atrakcyjnych turystycznie. Lokalizacja Parku
Miejskiego naturalnie przyciąga rzesze wypoczywających mieszkańców.
Bliskość jeziora Nyskiego oraz Reduty Kardynalskiej, znajdującej się nad
brzegiem rzeki Nysy, stwarza możliwości wykorzystania tych walorów na bazę
noclegową dla młodzieży z przystanią kajakarską, przystosowaną do
turystyki wodnej oraz pieszej szlakiem pozostałości Twierdzy Nysa.
Fort Blokhaus (Fort nad
Białą) powstały w pierwszej połowie XVIII wieku, nazwę swą nosi od
budynku magazynowego skośnie usytuowanego na placu fortecznym. Po
magazynie amunicji pozostały do czasów dzisiejszych tylko masywne,
kamienne fundamenty Architektura tego budynku była bardzo przypadkowa,
składała się z wielu elementów o różne konstrukcji. W początkowym okresie,
przed budową pozostałych obiektów „życie forteczne' skupiało się wokół
tego budynku.
W koncepcji rewitalizacji
fortu, proponuję na nowo przywrócić fort do życia, przywracając ponownie
budynek Blokhaus'u. Kubatura, proporcje oraz lokalizacja
nowoprojektowanego budynku będzie w pewnym sensie hołdem dla przeszłości.
Architektura budynku, którego funkcją będzie schronisko młodzieżowe,
czerpie inspiracje z detali historycznych ale o formie i wyrazie zupełnie
współczesnym, z zastosowaniem nowoczesnych materiałów.
W projektowanym budynku
możemy wyróżnić dwie zasadnicze bryły: dolną część, dwukondygnacyjną,
pokrytą cegłą klinkierową o finezyjnie rozwiązanym boniowaniu,
przenikającym się z taflami refleksyjnego szkła, oraz z okienkami w
kształcie otworów strzelniczych. "ta część budynku nawiązuje do proporcji
elewacji znajdującego się obok schronu głównego. Druga bryła, ostatniej
kondygnacji o drewnianej konstrukcji, otoczona dookoła wysuniętymi narożne
wspornikami, posiada duże przeszklenia skontrastowane z fakturą
płaszczyzny ścian osłonowych wykonanych z naturalnego drewna. Druga część
bryły zaprojektowana w kolorystyce szaro - stalowej z elementami
dominującej barwy zielonej nawiązuje do otaczających nasypów ziemnych
pokrytych zielenią.
Wejście do budynku
zaprojektowano w farmie przypominającej kształtem budkę strażniczą z
charakterystyczną kolorystyką w zielono - granatowe pasy. Podobne motywy
kolorystyczne pojawiają się na drewnianych ścianach osłonowych trzeciej
kondygnacji.
Zakomponowanie elewacji
czerpiącej inspiracje z architektury militarnej XIX wieku powoduje, że
projektowany obiekt dobrze wpisuje się w otaczającą przestrzeń krajobrazu
fortecznego.
Fort poza czysto użytkową
funkcją turystyczną będzie pełnił rolę edukacyjną. Samo założenie
forteczne jest świadectwem sztuki militarnej ubiegłego wieku, ponadto w
schronie nr 1 zostało zaprojektowane mini muzeum z zakresu historii XIX
wiecznych fortyfikacji i sztuki militarnej. Prezentowana będzie tam broń
krótka wraz z umundurowaniem z okresu świetności fortu. Na platformach
będzie można zobaczyć działka artyleryjskie.
W schronie głównym
zaprojektowano restaurację samoobsługową. Kuchnię wraz zapleczem
umieszczono w części obiektu, w którym pierwotnie mieściło się
laboratorium, prochownia oraz magazyn amunicji artyleryjskiej. W
pomieszczeniach koszarowych umieszczam salę konsumpcyjną. Nad schronem
głównym znajduje się schron windy amunicyjnej, który mógłby pełnić funkcję
baru z napojami. Wskazane jest aby schron latrynowy ponownie w pełni
zaczął funkcjonować. Takie miejsce jest bardzo potrzebne w często
uczęszczanym parku. Pozostałe obiekty forteczne będą obsługiwać zaplecze
schroniska z przystanią. kajakarską i ewentualnie ze ślizgawką miejską w
okresie zimowym.
Podstawowym zadaniem dla
władz samorządowych, w których władaniu jest Fort nad Białą jak i
większość terenów po Twierdzy Nysa, jest znalezienie inwestora, który
przede wszystkim zatrzyma proces destrukcji. Następnie należy odpowiednio
potraktować istniejące obiekty oraz zagospodarować otaczającą przestrzeń,
powiązać ją z atrakcyjnymi terenami. Wykorzystując wszystkie możliwe atuty
stanu istniejącego można sprawić, że Fort nad Białą stanie się
wizytówką miasta i na nowo zacznie „żyć".
|