REWITALIZACJA FORTU NAD BIAŁĄ (Bielawką)
(Fort Blokhaus)

Mariusz Basiaga

Rys historyczny

  Fort nad Białą został zbudowany w 1741 r. przez Austriaków jako prosty szaniec palisadowy. Podczas przebudowy w 1745 r. przybrał kształt lunety. W XIX w fort był wielokrotnie wzmacniany. W latach l878 - 1880 został po raz kolejny przebudowany, a od 1910 r. zaczął pełnić funkcję magazynu amunicji.

Kształt fortu, założonego w 1745 r. miał zarys dużego rodanu flankowego, zamkniętego od tyłu prostym, niskim murem szyjowym. Ziemne wały były przeznaczone dla piechoty i artylerii. Całość otaczała fosa, połączona kanałem z rzekami Nysą i Białą Głuchołaską (która jeszcze na początku XXw. przepływała przez środek miasta i wypełniała miejską fosę - przypis TZ).

Po przebudowie w latach 1878 - 1888, pierwotny kształt fortu zachował się tylko w obrysie otaczającego go stawu-fosy. Staw bezpośrednio łączy się z prostym kanałem biegnącym do rzeki Nysy. Wzdłuż jego wschodniego brzegu od ujścia rzeki. Młynówki biegnie wał powodziowy. W pobliżu fortu wznosi się wzdłuż kanału Białej (zwanej też nie wiedzieć czemu Bielawką - przypis TZ) i ciągnie się aż do okolic Fleszy Nowej, osłaniając obniżoną część terenu od powodzi lub ewentualnego sztucznego zalewu podczas działań wojennych.

Fort ten wspomagany przez Flesze Nową i już nie istniejące prowizoryczne Dzieło "B" bronił wspomniany obniżony teren między nim, a wschodnim skrajem obwarowań miasta, w którym znajdowały się młyny zbożowe, prochowe i zakłady zbrojeniowe garnizonu twierdzy.

Lokalizacja

Fort nad Białą jest zlokalizowany w południowo - zachodniej części Nysy na zamknięciu Parku Miejskiego. Fort jest usytuowany na terenach obecnie bardzo atrakcyjnych turystycznie. Sąsiedztwo Parku Miejskiego, akwenu wodnego jakim jest staw połączony z fosą oraz kanałami przeciwpowodziowymi oraz bliskość jeziora Nyskiego stwarza dogodne warunki do wypoczynku. Bliskość Reduty Kardynalskiej, położonej na linii fortyfikacji twierdzy stwarza przyjazne warunki do zwiedzania poszczególnych obiektów Twierdzy Nysa.

 Stan zachowania Fortu nad Białą

 W obecnym stanie Fort nad Białą ma zarys czworobocznej lunety otoczonej wałami ziemnymi. Wjazd do fortu, jest osłonięty niskim wałem szyjowym o załamanej linii, flankującym stalową bramę, umieszczoną w przecięciu obwałowań. Wjazd pierwotnie był, poprowadzony przez most nad fosą, obecnie w tym miejscu znajduje się kamienna grobla. Za czołowym wałem znajduje się szeroki taras dostępny przez dwie pochylnie zlokalizowane wzdłuż wałów bocznych.

Wzdłuż lewego skrzydła wału wznosi się murowany budynek magazynowo­koszarowy z ziemnym przykryciem (schron główny). W południowo- wschodniej części fortu znajdują się dwa niewielkie kubaturowo schrony artyleryjskie (schron nr 2 i 3). Pod nasypem ziemnym znajdującym się w części środkowej fortu zlokalizowano schron latrynowy z szambem. W południowo- zachodniej części fortu znajduje się schron artyleryjski nr 1, kubaturowa zbliżony do schronu nr 2 i 3. Na grobli, przez która prowadzi wjazd do fortu dobrze zachowały się fragmenty ciekawej architektonicznie stalowej bramy wjazdowej z fragmentami barierki. Identyczne detale stalowej barierki zostały zachowane na zwieńczeniu ceglanej elewacji schronu głównego. Na placu przed schronem głównym znajdują się kamienne fundamenty magazynu amunicji - Blokhaus'u. Od nazwy tego obiektu brzmi pierwsze nazewnictwo fortu, (Fort Blokhaus, Blokhauzschanze).

***

Stan zachowania Fortu nad Białą jest dobry. Wszelkie zniszczenia i zaniedbania spowodowane są brakiem należytej opieki nad obiektem. Fort w obecnym stanie jest pustostanem. Podstawowym zadaniem dla rewitalizacji nie tylko tego obiektu, ale każdej formy architektury fortecznej jest znalezienie godnej funkcji i dobrego użytkownika. Należy odpowiednio promować obiekty forteczne, w sposób mogący odpowiednio wykorzystać istniejące, bogate walory architektury fortecznej.

Teren fortu należy wzdłuż linii fosy otoczyć ochroną konserwatorską - architektoniczną. Teren otaczający fort od linii brzegowej rzeki. Nysy aż, po linię wytyczającą ulicę Powstańców Śląskich, włączając istniejący Park Miejski należy otoczyć ochroną konserwatorską ­krajobrazową. Likwidacji powinny ulec tereny ogródków działkowych, które zlokalizowane od strony południowej fortu, ze swoją dziką, chaotyczną zabudową stwarzają niekorzystne przedpole dla fortu. Na tym terenie powinna znaleźć się zaprojektowana zieleń niska.

Wszystkie obiekty kubaturowe wymagają osuszenia, odsolenia występującego na wskutek zniszczenia istniejącej wentylacji grawitacyjnej, jak również spowodowanego destrukcyjną działalnością, samowolnie rosnącej roślinności w skutek, której uległy uszkodzeniu kamienne gzymsy, chroniące ceglane. ściany przed opadami atmosferycznymi.

Pierwotnie fort był pozbawiony zieleni wysokiej. Istniejące zadrzewienie jest skutkiem samo zasiania. Z racji obecnej lokalizacji fortu w sąsiedztwie Parku Miejskiego należy zachować istniejące, starsze egzemplarze drzew. Należy przeprowadzić wycięcie pojedynczych egzemplarzy rosnących zbyt blisko murów, naruszając ich strukturę, również należy wyciąć wszystkie młode przypadkowe samosiejki.

Koncepcja zagospodarowania fortu

 Fort jest usytuowany na terenach dzisiaj bardzo atrakcyjnych turystycznie. Lokalizacja Parku Miejskiego naturalnie przyciąga rzesze wypoczywających mieszkańców. Bliskość jeziora Nyskiego oraz Reduty Kardynalskiej, znajdującej się nad brzegiem rzeki Nysy, stwarza możliwości wykorzystania tych walorów na bazę noclegową dla młodzieży z przystanią kajakarską, przystosowaną do turystyki wodnej oraz pieszej szlakiem pozostałości Twierdzy Nysa.

Fort Blokhaus (Fort nad Białą) powstały w pierwszej połowie XVIII wieku, nazwę swą nosi od budynku magazynowego skośnie usytuowanego na placu fortecznym. Po magazynie amunicji pozostały do czasów dzisiejszych tylko masywne, kamienne fundamenty Architektura tego budynku była bardzo przypadkowa, składała się z wielu elementów o różne konstrukcji. W początkowym okresie, przed budową pozostałych obiektów „życie forteczne' skupiało się wokół tego budynku.

W koncepcji rewitalizacji fortu, proponuję na nowo przywrócić fort do życia, przywracając ponownie budynek Blokhaus'u. Kubatura, proporcje oraz lokalizacja nowoprojektowanego budynku będzie w pewnym sensie hołdem dla przeszłości. Architektura budynku, którego funkcją będzie schronisko młodzieżowe, czerpie inspiracje z detali historycznych ale o formie i wyrazie zupełnie współczesnym, z zastosowaniem nowoczesnych materiałów.

W projektowanym budynku możemy wyróżnić dwie zasadnicze bryły: dolną część, dwukondygnacyjną, pokrytą cegłą klinkierową o finezyjnie rozwiązanym boniowaniu, przenikającym się z taflami refleksyjnego szkła, oraz z okienkami w kształcie otworów strzelniczych. "ta część budynku nawiązuje do proporcji elewacji znajdującego się obok schronu głównego. Druga bryła, ostatniej kondygnacji o drewnianej konstrukcji, otoczona dookoła wysuniętymi narożne wspornikami, posiada duże przeszklenia skontrastowane z fakturą płaszczyzny ścian osłonowych wykonanych z naturalnego drewna. Druga część bryły zaprojektowana w kolorystyce szaro - stalowej z elementami dominującej barwy zielonej nawiązuje do otaczających nasypów ziemnych pokrytych zielenią.

Wejście do budynku zaprojektowano w farmie przypominającej kształtem budkę strażniczą z charakterystyczną kolorystyką w zielono - granatowe pasy. Podobne motywy kolorystyczne pojawiają się na drewnianych ścianach osłonowych trzeciej kondygnacji.

Zakomponowanie elewacji czerpiącej inspiracje z architektury militarnej XIX wieku powoduje, że projektowany obiekt dobrze wpisuje się w otaczającą przestrzeń krajobrazu fortecznego.

Fort poza czysto użytkową funkcją turystyczną będzie pełnił rolę edukacyjną. Samo założenie forteczne jest świadectwem sztuki militarnej ubiegłego wieku, ponadto w schronie nr 1 zostało zaprojektowane mini muzeum z zakresu historii XIX wiecznych fortyfikacji i sztuki militarnej. Prezentowana będzie tam broń krótka wraz z umundurowaniem z okresu świetności fortu. Na platformach będzie można zobaczyć działka artyleryjskie.

W schronie głównym zaprojektowano restaurację samoobsługową. Kuchnię wraz zapleczem umieszczono w części obiektu, w którym pierwotnie mieściło się laboratorium, prochownia oraz magazyn amunicji artyleryjskiej. W pomieszczeniach koszarowych umieszczam salę konsumpcyjną. Nad schronem głównym znajduje się schron windy amunicyjnej, który mógłby pełnić funkcję baru z napojami. Wskazane jest aby schron latrynowy ponownie w pełni zaczął funkcjonować. Takie miejsce jest bardzo potrzebne w często uczęszczanym parku. Pozostałe obiekty forteczne będą obsługiwać zaplecze schroniska z przystanią. kajakarską i ewentualnie ze ślizgawką miejską w okresie zimowym.

Podstawowym zadaniem dla władz samorządowych, w których władaniu jest Fort nad Białą jak i większość terenów po Twierdzy Nysa, jest znalezienie inwestora, który przede wszystkim zatrzyma proces destrukcji. Następnie należy odpowiednio potraktować istniejące obiekty oraz zagospodarować otaczającą przestrzeń, powiązać ją z atrakcyjnymi terenami. Wykorzystując wszystkie możliwe atuty stanu istniejącego można sprawić, że Fort nad Białą stanie się wizytówką miasta i na nowo zacznie „żyć".