PROJEKT REWALORYZACJI REDUTY KARDYNALSKIEJ

inż. arch. Tomasz Cempa
 

Reduta Kardynalska jest elementem dawnej miejskiej Twierdzy Nyskiej. W wyniku wojen śląskich toczonych przez Prusaków z Austrią, od roku 1742, miasto Nysa znalazło się w rękach Prusaków. Od tego czasu fortyfikacje miasta były intensywnie rozbudowywane. Początkiem istnienia bastionowej twierdzy Nysy była realizacja przez biskupa Andrzeja Jerina w końcu XVI wieku, części projektu umocnienia miasta zaprojektowanego według zasad szkoły nowowłoskiej. Austriacka twierdza była rozbudowywana przez wiek XVII. Wów­czas otoczono miasto obwodem bastionowym uformowanym według zasad szkoły holender­skiej. W XVIII w. Prusacy wprowadzili umocnienia zewnętrzne, znacznie pogłębiające obro­nę. Projektantem pruskiej rozbudowy twierdzy w tym okresie był Gerhard Cornelius Walrave, Holender, inżynier na służbie u króla Prus 3. Reduta stanowi jeden z najstarszych elementów pruskiej twierdzy. Zbudowana została na rzecznej wyspie, w osłonie głównego nurtu rzeki, w latach 1743-46. Prace murowe ukończono w 1744 roku - co udokumentowano datą "1744" na zworniku głównej bramy wjazdu. Wraz z bliźniaczą Redutą Kapucyńską, zlokalizowaną w rozlewisku rzeki, osłaniać miała przeprawę przez rzekę. Ogień obu redut oskrzydlał zapole (esplanadę) wysuniętego fortu Prusy. Reduty Kardynalska i Kapucyńska stanowią przykład bardzo wczesnego zastosowania elementów systemu poligonalnego w fortyfikacji staropruskiej.

W 1829 roku redutę zalały wody powodziowe (fakt ten upamiętniono żeliwną tablicą na elewacji frontowej reduty). Z XIX wieku pochodzą przebudowy, niektóre dokonywane jeszcze w ramach militarnego funkcjonowania obiektu (nadbudowa bębna muru dziedzińcowego, przemodelowanie i podwyższenie nasypu wału). W XIX i XX wieku budowla traciła znacze­nie militarne. Wprowadzono nowe podziały wewnętrzne kazamat i przebicia powiększające szczelinowe otwory w elewacji dziedzińca. Po 1945 r. redutę miało w użytkowaniu Wojsko Polskie. Aktualnie mieści się w niej składnica surowców wtórnych.

Projekt wykonany został przez autora jako praca dyplomowa na Wydziale Architektury Politechniki Wrocławskiej w roku akademickim 1999/2000 - pod kierunkiem dr arch. Macieja Małachowicza.

 I. CZĘŚĆ STUDIALNO-ANALITYCZNA

1. Opis stanu istniejącego budowli.

Reduta Kardynalska usytuowana jest w zakolu rzeki Nysy Kłodzkiej, za wałem powodziowym wzmacniającym jej brzeg. Koryto rzeki jest uregulowane i w części południowej przegrodzone stopniem wodnym z jazem. Jaz mógł być wykonany (bądź przebudowany) po powodzi 1829 roku. Data "1828" umieszczona na fasadzie bramy, przez którą było wejście na kładkę na jaz od strony umocnień Reduty Kardynalskiej, może świadczyć o jego wcześniejszej budowie (może istnieniu wcześniej w tym miejscu mostu?). Po koronie jazu prowadziło przejście na drugą stronę rzeki, w zapole Fortu Prusy. Reduta jest budowlą o zewnętrznym planie kwadratu o obmurowanych skarpach, z okrągłym wewnętrznym dziedzińcem otoczonym wieńcem schronów kazamatowych, sklepionych wzdłużną kolebą, doświetlonych od strony dziedzińca okienkami pierwotnie szczelinowymi, dziś w dużej części przerobionymi na szerokie otwory okienne. Mur dziedzińcowy jest skarpowo wychylony ku tyłowi i nadbudowany wtórnym rondem muru koronowego.

W stronie południowej Reduty zlokalizowany jest tunelowy, sklepiony przejazd bramy obramiony od frontu i od strony dziedzińca architektoniczną oprawą bramną o formach klasycystycznych. Elewację wzbogacają boniowania, pilastrowanie oraz gzymsy i opaski. Proste, tynkowe opaski wokół otworów zdobią kamienne zworniki: zewnętrzny z inicjałami króla Prus Fryderyka Wielkiego "FR", wewnętrzny z datą ukończenia murowanej budowli - "1744 ". W części od strony dziedzińca tunel bramny obejmują dwie wartownie. Na zakończeniu le­wej, zlokalizowana jest zabiegowa klatka schodowa wiodąca na wał Reduty ponad bramą. W bramie zachowały się najstarsze na Śląsku wrota forteczne (1744).

Budowla wykonana została na fundamencie z łamanego kamienia z cegły o wym. 7-7,5x14x29 cm formowanej ręcznie, łączonej zaprawą piaskowo-wapienną z wapnem pylistym.

Ściany licowe pierwotnie nie tynkowane, ułożone z cegły w wątku główkowo-wozówkowym, wieńczone ułożoną w rolkę warstwą cegły. Konstrukcję ceglaną uzupełniają nieliczne ciosy kamienne użyte do wzmocnienia zewnętrznych narożników murowych oraz w rolce gzymsowej, oraz jako elementy dekoracyjne - zworniki w archiwoltach bramy.

Wątki lica ścian są zaburzone w miejscach licznych reperacji. Pierwotnie elewacje pozostawiono nie tynkowane. Jedynie zewnętrzna elewacja bramy jest tynkowana (prawdopodobnie wtórnie) z zatartymi śladami boniowania.

Nasyp ziemny na wale, mimo silnego zakrzewienia i zadrzewienia, zachował czytelne zarysy profili wałów i podjazdu artyleryjskiego.

2. Uwarunkowania do projektu

Budowle fortyfikacyjne twierdzy pruskiej zachowały się do naszych czasów w stanie dobrym, który kwalifikuje je do utworzenia na terenach pofortecznych Nysy Warownego Parku Kulturowego. Przeznaczenie budowli fortecznych na współczesne cele: kultury, turystyki, handlu i inne, jest dużą szansą rozwojową dla miasta Nysy.

Naczelną ideą projektu było zaproponowanie sposobów ochrony i rewaloryzacji zabytkowej budowli obronnej, która jest znaczącym elementem systemu nowożytnych fortyfikacji miej­skich Nysy. W projekcie przyjęto program adaptacji reduty na cele odbywania różnorodnych spotkań publicznych, gospodarczych i kulturalnym, tak ważnych w życiu społecznym miasta i regionu. Funkcja obiektu powinna służyć jako miejsce rozwijania i aktywizowania kontaktów międzynarodowych w ramach realizowanego już programu. "Euroregionu Nysa". Charakter rekreacyjny projektowanych funkcji w otoczeniu zabytkowego obiektu może wzbogacić for­my wypoczynku młodzieży, turystów i mieszkańców miasta.

Lokalizacja Reduty Kardynalskiej przy brzegu rzeki na terenie zielonym w kontynuacji Parku Miejskiego i w bliskim sąsiedztwie centrum miasta, ma bardzo atrakcyjne walory do adaptacji na cele kulturalne, usługowe, handlowe. Poprzez odtworzenie dawnej kładki na jazie, będzie możliwość połączenia terenu Reduty z pofortecznym obszarem na drugim brzegu rzeki, gdzie funkcjonuje od lat miejskie kąpielisko. Teren poforteczny pomiędzy wałami a rzeką może dobrze służyć funkcjom obsługi turystycznej (np. pole namiotowe, rekreacja wodna).

3. Projekt architektoniczno-konserwatorski adaptacji reduty kardynalskiej na centrum wystawienniczo-kulturalne.

Projekt - program funkcjonalno-przestrzenny

1. Adaptacja reduty na cel ogólnodostępnych imprez publicznych o charakterze wydarzeń kulturalnych w sposób pozwalający na uniwersalność spełniania wielu programów funkcjonalnych, zarówno plenerowych i kameralnych we wnętrzach. Dla wielo­sezonowego utrzymania funkcji przewiduje się:

a) adaptację wnętrza dziedzińca reduty dla funkcji estradowych z osłonięciem tego wnętrza lekką powłoką zadaszenia przed kaprysami aury,

b) przystosowanie platformy nasypów ziemnych dla zwiedzania i rekreacji w powiązaniu z letnią gastronomią na tarasie bramnym,

c) adaptacja wnętrz reduty - zarówno historycznych kazamat jak i w nowych, uzyskanych w podziemnych przestrzeniach dla różnorodnych zbiorowych spotkań (spektakli). Przy adaptacji wnętrz zapewniono spójność funkcjonalną pomiędzy strukturą architektury historycznej a struktury architektury nowo stworzonej; dyskretnie wtopionej pod masywami ziemnych konfiguracji wałów, a także otwartość do wnętrza kolistego dziedzińca. Struktura nowej architektury założona w dwóch rozdzielonych zespołem bramnym sektorach utrzymana jest w surowej formie architektury militarnej.

2. Zagospodarowanie otoczenia reduty poprzez częściowe odtworzenie konfiguracji terenu i nadanie mu wartości użytkowych oraz podkreślenie ekspozycji dzieła obronnego w krajobrazie przyrodniczym:

a) w najbliższym otoczeniu poprzez odtworzenie basenu pierwotnej fosy (przyjętej jako suchej lecz w widokach oddającej w pełni charakter obronności dzieła), przeznaczonej do różnorodnych funkcji w tym jako pół ukrytych parkingów, ale również jako terenu plenerowych ekspozycji na tle zielonych lub ceglanych skarp;

b) w dalszej odległości poprzez uporządkowanie przedpola bramnego wraz z odtworzeniem historycznej alei osłaniającej zachowaną w pierwotnym kształcie ulicę (drogę forteczną);

c) w obszarach przylegających poprzez kompleksową rekultywację:

- od wschodu w miejscu garaży urządzenie terenów parkowo-spacerowych;

- od zachodu na obszarach nieużytków zorganizowanie ośrodka sportowo - wypoczynkowego;

- od północy w obszarze rozległych wałów i płaskiego nabrzeża  zorganizowanie przystani kajakowej z pomostami.

3. W projekcie zakłada się odtworzenie XIX wiecznego mostu pieszego na jazie z wykorzystaniem zachowanych podpór i murów bram mostowych po obu stronach rzeki. Aranżowane w projekcie plenery rekreacyjne stykają się z obszarami naturalnego parku otaczającego od wschodu zabudowę miejską Nysy.

  Aspekty techniczne projektu adaptacji Reduty Kardynalskiej.

1. Rewaloryzacja Reduty Kardynalskiej obejmuje swoim zakresem:

a) oczyszczenie powierzchni wałów i platform ziemnych z krzewów samosiejek; b) korekty odtwarzające konfigurację platform i przedpiersi oraz pochylni;

b) poprawę warunków odwadniania obszaru z wód opadowych z przywróceniem historycznych nawierzchni (bruki kocie łby i nawierzchnie trawiaste);

c) pełny remont z odtworzeniami zniszczonych elementów murowanych dzieła;

d) przywrócenie konfiguracji rowu fosy okalającej jako nawierzchni suchej z wyprofilowaniem skarp zewnętrznych;

e) przywrócenie pomostu głównego dojścia do obiektu, na odcinku ponad dawną fosą.

2. Adaptacja Reduty obejmuje:

a) przystosowanie istniejących wnętrz historycznych dla programu funkcjonalnego;

b) usunięcie mas ziemnych z sektorów wyznaczonych do zabudowy ze wzmocnieniem podłoża (sektor E, F);

c) wzniesienie projektowanych struktur konstrukcyjnych w systemie żelbetowym (płyta dolna i płytowo-żebrowy strop nakryty warstwami) izolacji cieplnej i przeciwwilgociowej) oraz wierzchniej ziemnej z zastosowaniem wielowarstwowej darni;

d) założenia infrastruktury technicznej w zakresie sieci wodno - kanalizacyjnej, wentylacji, ogrzewania, elektrycznej (z uwzględnieniem iluminacji zewnętrznych) ;

e) budowa Letnich tarasów na wale reduty, nad bramą wjazdową z dojściami;

f) wykonanie elementów fundamentowych i podpór dla możliwości okresowego stosowania konstrukcji wiszących w formie lekkich powłok, półprzejrzystych, rozpiętych na linach;

g) budowa trybun górnych i dolnego amfiteatru wraz ze sceną dla imprez sezonowych;

h) wykończenie i aranżacja wnętrz z pozostawieniem lica surowego betonu i za­stosowaniem kamiennych posadzek;

i) utwardzenie rusztami betonowymi nawierzchni dna fosy dla potrzeb przyjętych funkcji (parkingi samochodów osobowych, tereny plenerowych ekspozycji)

j) wykonanie wjazdu i wyjazdu z obszaru parkingów w fosie z kładkami dla pieszych;

k) urządzenie przedpola z ciągami pieszymi, parkingami i nasadzeniami drzew i krzewów.

 PROJEKT ZAGOSPODAROWANIA TERENU

a) Reduta Kardynalska. Centrum wielofunkcyjne i wystawy targowe, koncerty, kluby.

b) Międzyosiedlowy zespół rekreacyjno-sportowy: minigolf, boiska do gier zespołowych i korty tenisowe z trybuną dla publiczności; altana - bufet, budynki obsługi.

c) Park z kręgiem koncertowo-tanecznym, pawilony altany. Park może służyć jako rozszerzenie terenów wystawienniczych Reduty.

d) Teren parkowy na tarasie zalewowym z przystanią rzeczną.

e) Odtworzenie kładki na jazie z XIX wieku.